Երկրաչափություն 30/9/2023

Վարժ 35․

Պատ 180^օ

Վարժ 36․

Պատ․՝ CBD=137

Վարժ 37․

Պատ CBD=105^o

Վարժ 38․

Պատ CBD=1350

Երկրաչափություն 30/9/2023

Զուգահեռագիծը այն քառանկյունն է, որի կողմերը զույգ առ զույգ  զուգահեռ են և հավասար.
AB||CD , BC||AD

AB=CD ,BC=AD

Զուգահեռագծի ներքին անկյունների գումարը հավասար է 360 աստիճանի․ <A+<B+<C+<D=360 աստիճան

Զուգահեռագծի հանդիպակած անկյունները  իրար հավասար են․<A=<C   ,<B=<D ։

Զուգահեռագծի հարևան անկյունների (կից անկյունների) գումարը  հավասար է 180 աստիճան․

<A+<B=180  ,<C+<D=180

223.

224․

227.

228.

Գոյական անուն

Խոսքի մասեր
Երբ ուսումնասիրում ենք բառերը, պարզ է դառնում, որ դրանց մի մասն
արտահայտում է անձ, առարկա, հասկացություն (օր.՝ մարդ, աշակերտ, սեղան,
ծառ, քար, հարգանք, ուրախություն), մեկ այլ մասը՝ առարկայի հատկանիշ (օր.՝
գեղեցիկ, շատ, փոքր), մյուսները՝ գործողություն (օր.՝ կառուցել, նկարել,
փորագրել), քանակ (օր.՝ մեկ, երկու, մեկ երրորդ) և այլն։ Բացի այդ՝ բառերի մի
մասը քերականորեն կարող է փոփոխվել՝ հոլովվել, մյուս մասը՝ խոնարհվել, մեկ
այլ մասը չի փոփոխվում և այլն։ Այս ամենի հետևանքով ամեն մի բառ նախադասության կազմում կատարում է շարահյուսական տարբեր գործառույթներ՝
ենթակայի, ստորոգյալի, տարբեր լրացումների, կապակցական և այլն։ Ահա այս
երեք հանգամանքի՝ կոնկրետ իմաստների, քերականական հատկանիշների, շարահյուսական կիրառությունների հիման վրա էլ լեզվում եղած բառերը բաժանում ենք խմբերի, որոնք կոչվում են խոսքի մասեր։ Ժամանակակից հայերենում
կա տասը խոսքի մաս՝ գոյական անուն, ածական անուն, թվական անուն,
դերանուն, բայ, մակբայ, կապ, շաղկապ, վերաբերական (եղանակավորող
բառեր), ձայնարկություն։ Այս խոսքի մասերից յուրաքանչյուրն ունի իրեն բնորոշ
քերականական հատկանիշներ, որոնք ուսումնասիրվում են ձևաբանության մեջ։

Գոյական անուն

1.Գոյականի թվի կարգը

Գոյական են կոչվում այն բառերը, որոնք անվանում են անձ, առարկա կամ
հասկացություն, օրինակ. լիճ, հող, նկարիչ, քանդակագործ, երաժշտություն,
հարգանք։ Գոյականներն ունեն քերականական երեք հատկանիշ, այսինքն՝
քերականական երեք կարգ։ Դրանք են թիվը, առումը (առկայացումը) և հոլովը։
Գոյականի թվի կարգը։ Այս կարգը ցույց է տալիս գոյականի արտահայտած
առարկաների քանակը։ Գոյականն ունի երկու թիվ՝ եզակի և հոգնակի։ Եզակի
թիվը ցույց է տալիս մեկ առարկա կամ տվյալ տեսակի առարկան ընդհանրապես
և արտահայտվում է առանց վերջավորությունների, օրինակ՝ սար, վրձին, նկար,
սեղան, ճանապարհ և այլն։ Հոգնակի թիվը ցույց է տալիս մեկից ավելի
միատեսակ առարկաներ, օրինակ՝ սարեր, վրձիններ, նկարներ, սեղաններ,
ճանապարհներ։ Ժամանակակից հայերենում հոգնակի թիվը կազմվում է տարբեր
վերջավորություններով։ Այդ վերջավորություններն են՝ -եր, -ներ, -իկ, -ք, -այք, —
ինք։ Առավել գործածական են -եր և -ներ վերջավորությունները, իսկ մնացածներով կազմվում է սահմանափակ քանակով բառերի հոգնակի թիվը։
-Եր և -ներ վերջավորությունների գործածությունը պայմանավորված է
բառերի վանկերի քանակով։ Եթե բառը միավանկ է, ապա հոգնակին կազմում է —
եր մասնիկով, օրինակ՝ սարեր, մեխեր, քարեր, ծառեր, տներ և այլն։ Եթե բառը
բազմավանկ է, ապա հոգնակին կազմվում է -ներ մասնիկով, օրինակ՝ գրիչներ,
աթոռներ, աշակերտներ, սեղաններ, նստարաններ, պատճեններ և այլն։ Այս
ընդհանուր կանոնի հետ պետք է հաշվի առնել հետևյալը։
ա) Մի շարք բառեր գրաբարում ունեցել են ն վերջնահնչյունը, այսինքն՝ այդ
բառերը ավարտվել են ն-ով, որն աշխարհաբարում ընկել է (մուկն – մուկ, դուռն —
դուռ և այլն)։ Այս ն հնչյունը մի շարք բառերի հոգնակիի կազմության ժամանակ
վերականգնվում է, ինչպես՝ բեռներ, գառներ, դռներ, եզներ, թոռներ, լեռներ,
ծնկներ, ծոռներ, հարսներ, ձկներ, մկներ, մատներ, նռներ և այլն։ Գրաբարյան ն վերջնահնչյունը կարող է հոգնակի թվի կազմության ժամանակ չվերականգնվել,
բայց ի հայտ գալ բառակազմության ժամանակ՝ սերմ-սերմեր-սերմնացան, կողմկողմեր-կողմնացույց, մաս-մասեր-մասնակից և այլն։
բ)Ռուս բառի հոգնակին կազմվում է -ներ վերջավորությամբ՝ ռուսներ։
գ) Այն երկվանկ բառերը, որոնց երկրորդ վանկը կազմված է գաղտնավանկի
ը-ով, հոգնակիում հիմնականում ստանում են -եր վերջավորությունը, ինչպես՝
արկղ-արկղեր, աստղ-աստղեր, դուստր-դուստրեր, եզր-եզրեր, սանր-սանրեր,
տետր-տետրեր, վագր-վագրեր և այլն18։
դ) Հոգնակիի կազմության ժամանակ –եր վերջավորություն են ստանում այն
բազմավանկ բաղադրյալ բառերը, որոնց վերջին բաղադրիչը միավանկ կամ
երկրորդ վանկը գաղտնավանկի ը-ով երկվանկ բառ է, և այդ վերջին բաղադրիչը
պահպանում է իր հիմնական իմաստը, օրինակ՝ անձրևաջրեր, շոգենավեր,
հեռագրեր, նախահայրեր, դրամարկղեր, արքայադուստրեր և այլն։ Իսկ եթե վերջին բաղադրիչը չի պահպանում իր հիմնական իմաստը, ապա բաղադրյալ բազմավանկ բառի հոգնակին կազմվում է -ներ վերջավորությամբ, ինչպես՝ ազգասերներ, բեռնակիրներ, մեծատուններ, որմնադիրներ, պատմագիրներ,
փայտահատներ և այլն։
-Ք վերջավորությամբ կարող է կազմվել -ցի (-ացի, -եցի) ածանցով կազմված
այն բառերի հոգնակին, որոնք ցույց են տալիս որևէ տեղի, վայրի, երկրի բնակիչ,
օրինակ՝ գյուղացիք, քաղաքացիք և այլն։ Բայց պետք է նշել, որ այս ձևերը
խոսակցական են, և գրական լեզվում գործածվում են այս բառերի -ներ վերջավորությամբ հոգնակիները՝ գյուղացիներ, քաղաքացիներ։ -Ք -ով է կազմվում
նաև այլ բառի հոգնակին՝ այլք։ Երբեմն գործածվում է նաև այլեր հոգնակին,
օրինակ՝ Ուր թալանում են մերոնք ու այլերը (Հովհաննես Թումանյան)։
-Այք վերջավորությամբ կազմվում են կին, ինչպես նաև տիկին, պարոն
բառերի հոգնակիները՝ կանայք, տիկնայք, պարոնայք, սակայն տիկին և պարոն
բառերի հոգնակիները կարող են կազմվել նաև -ներ մասնիկով՝ տիկիններ,
պարոններ։
-Իկ վերջավորությամբ կազմվում է միայն մարդ բառի և նրանով կազմված
այն բառերի հոգնակին, որոնցում նա վերջին բաղադրիչն է, օրինակ՝մարդիկ,
տղամարդիկ, նախամարդիկ և այլն։
-Ինք վերջավորությամբ կազմվում է անձ բառի հոգնակին՝ անձինք, թեև
գործածական է նաև անձեր ձևը։

Պետք է հիշել, որ եթե գոյականներն ունեն բազմազան, տարբեր, մի շարք,
որոշ, զանազան, բոլոր և նման որոշիչ լրացումներ, ապա դրվում են հոգնակի
թվով, օրինակ՝ բազմազան ծաղիկներ, մի շարք խնդիրներ, որոշ գրքեր,
զանազան գործեր, բոլոր տները և այլն։

Վարժություններ
 1։ Դո՛ւրս գրել այն բառերը, որոնցում գրաբարյան ն վերջնահնչյունը հոգնակիի կազմության ժամանակ չի վերականգնվում, բայց վերականգնվում է բառակազմության ժամանակ։
Կողմ, բեռ, գառ, դուռ, մաս, թոռ, լեռ, ծունկ, ծոռ, հարս, սերմ, ձուկ, մուկ,
նուռ։
 2։ Առանձին սյունակներով դո՛ւրս գրել եզակի և հոգնակի
գոյականները։ Երեք եզակի և երեք հոգնակի գոյականներով կազմել նախադասություններ։
Ես նայում եմ սեգ Արագած սարին,
Դարերի ձյուն կա նրա կատարին,
Ժայռեր կան այնտեղ շանթերից կիսված,
Հողմերից ծեծված, արևից կիզված,
Եվ անդունդներ կան գագաթներն ի վար
Վշտի պես խորունկ, ցավի պես խավար…
Սակայն լանջերին արև՜ է, գարո՜ւն,
Աղբյուրն է խոսում, խայտում է առուն,
Բուրմունքը թևին՝ զեփյուռն է խաղում,
Բոսոր կակաչն է հովից ծիծաղում,
Ծաղիկն է բուսնում ժայռին ու քարին,
Թեկուզ դարերի ձյուն կա կատարին,
Թեկուզ հողմածեծ գագաթներն ի վար
Անդունդներ կան մութ, վշտի պես խավար։ Վահագն Դավթյան

Եզակի	Հոգնակի
Արագած	Դարերի
Սար	Ժայռեր
Ձյուն	Շանթեր
Կատար	Հողմեր
Արև	Անդունդներ
Վշտի	Գագաթներ
Ցավի	Լանջերին
Գարուն
Աղբյուր
Առու
Բուրմունք
զեփյուռ
Կակաչ
Հով
Ծաղիկ
Ժայռ
Քար

Ձյունը ծածկել էր լեռներն ու դաշտերը։

Հեռվից երևում եր լճի վրա կախած ժայռը։

Ծաղիկների բուրմունքը տարածվել էր այգով։

Ձյունը դեռ նստած էր լեռների գագաթներին։

Դարերի ընթացքում նրանք շենացրել էին իրենց գյուղերն ու քաղաքները։

Հյուսիսից եկաց հովղմերը ավերեցին գյուղի շինությունները։

3։ Գտնե՛լ, թե որ շարքերի բոլոր բառերի հոգնակին է կազմվում –եր վերջավորությամբ։
1. բեռնարկղ, բառատետր, բնագիր, պատմագիր
2. գլխաշոր, դեղատոմս, ձկնորսանավ, ամսագիր
3. ածխակույտ, ակնաբիբ, բաժնետեր, դասաժամ
4. եզրաշերտ, թաղամաս, լաստանավ, զարդասյուն
5. մեղրամոմ, յուղաբիծ, նավթահոր, շնագայլ
6. ջրաբույս, սառցադաշտ, որմնանկար, վարելահող
7. անվաճաղ, արքայատոհմ, բնակվարձ, գետաձի
8. գիտափորձ, զոդաձող, երկաթալար, էլեկտրասարք
9. թոնրատուն, ճամփեզր, մատենացանկ, թիթեղագործ
10. մեկնակետ, մարզաձև, ջրաշիթ, ուրվագիծ
4։ Գտնե՛լ, թե որ շարքերի բոլոր բառերի հոգնակին է
կազմվում –ներ վերջավորությամբ։
1. գորգագործ, որմնադիր, մեղվաբույծ, էքսկավատորավար
2. ածխահատ, գյուղատնտես, այգեգործ, երգիծաբան
3. հանդիսատես, հատապտուղ, էլեկտրամուրճ, հեքիաթագիր
4. հրուշակագործ, ձիթաբլիթ, հերթապահ, մանկաբույժ
5. պատգամ, պատճեն, ջրատար, սննդամթերք
6. տիեզերագնաց, ուղղաթիռ, փականագործ, քարայր
7. քարհատ, առակագիր, ատամնաբույժ, արգելացանց
8. բնանկար, գաջագործ, դեղասրվակ, խճանկար
9. ծաղկաբույծ, համազգեստ, հատապտուղ, մեդալակիր
10. նորաբնակ, շերամապահ, սերնդակից, վաճառատեղ

Գոյական անդամի լրացումներ

Գոյականական անդամի լրացումներն են`

• որոշիչը
• հատկացուցիչը
• բացահայտիչը

Որոշիչը ցույց է տալիս գոյականական անդամի հատկանիշը։ Հատկանիշները կարող են տարբեր լինել՝ քանակ, երկարություն, բաղկացություն և այլն,
օրինակ. Նկարիչ Գևորգը պարգևատրվեց։ Հին գորգը պատռվեց։ Մետաղյա
դարպասը ներկեցին։ Ոսկերիչը գեղեցիկ նախշեր փորագրեց։ Որոշիչն արտահայտվում է որակական և հարաբերական ածականներով (օրինակ՝ Խանութից
կարճ և երկար մետաղաձողեր գնեցինք։ Փորձառու վարպետը աշխատում էր։),
գոյականի ուղղական, սեռական, բացառական, գործիական հոլովաձևերով (օրինակ՝ Նկարիչ Արշակն աշխատում էր։ Խանութում պատի ժամացույցներ էին
վաճառում, իսկ ձեռքի ժամացույց չկար։ Գյուղի ծայրին կար քարից մի տուն։
Խանութում մսով կարկանդակ էր վաճառվում) թվականներով (օրինակ՝ Նա
արդեն հինգ տուն է կառուցել։ Աշոտը սովորում է երկրորդ կուրսում), դերանուններով (Այդ մարդը այդպիսի նկար դեռ չէր տեսել։), անկախ դերբայներով
(Վազող տղան կանգ առավ։ Քնած երեխան արթնացավ), կապական կառույցներով (Առյուծի նման մի զինվոր պայքարեց մինչև հաղթանակ)։
Հատկացուցիչը ցույց է տալիս պատկանելություն, վերաբերություն, օրինակ՝
Ծառի տերևները դեղնել էին։ Աշակերտի պայուսակը գեղեցիկ էր։ Դռան բռնակը
նախշազարդ էր։ Հատկացուցիչն արտահայտվում է միայն սեռական հոլովով և
պատասխանում է ո՞ւմ, ինչի՞ (ինչերի՞) հարցերին։
Բացահայտիչը բացահայտում է գոյականի կամ գոյականական դերանվան
էությունը, ով կամ ինչ լինելը, օրինակ՝ Վարպետը՝ Ռուբենը, շատ հմուտ է։ Նա՝
քանդակագործը, լուռ աշխատում էր։ Ջրի ափին քայլում էին այդ վայրում
ամենատարածված թռչունները՝ արագիլները։ Առանձնացվում է բացահայտչի
երեք տեսակ՝ բուն, մասնավորող և մասնական։ Բուն բացահայտիչը բացահայտում է բացահայտյալի ով կամ ինչ լինելը, օրինակ՝ Ընկերս՝ Արամը, եկավ։
Մասնավորող բացահայտիչը մասնավորում կոնկրետացնում է տեղը, ժամանակը,
օրինակ՝ Արհեստանոցում՝ դարակի վրա, շարված էին գործիքները։ Ուրբաթ օրը՝
դասերից հետո, կգնանք պատկերասրահ։ Մասնական բացահայտիչը ձևավորվում է որպես, իբրև կապերով և մասնավորող, կոնկրետացնող գործառույթ է կատարում, օրինակ՝ Անուշը՝ որպես կուրսի ավագ, բարեխղճորեն կատարում է
իր պարտականությունները։ Բառերի շարահյուսական կապակցման եղանակները
ներկայացնելիս նշվել է, որ բացահայտիչն ու բացահայտյալը հոլովով, դեմքով և
թվով համաձայնում են։ Դա վերաբերում է բուն և մասնական բացահայտիչներին։
Բացահայտչի երեք տեսակներն էլ կետադրվում են միանման. դրանք բացահայտյալից տրոհվում են բութով, իսկ հաջորոդող բառից՝ ստորակետով (ինչպես
վերը բերված օրինակներում)։ Բացահայտչից հետո ստորակետ չի դրվում
հետևյալ դեպքերում. ա) եթե նրան հաջորդում է օժանդակ բայ. Ընկերս՝ Արմենն է
եկել. բ) եթե նրան հաջորդում է էլ շաղկապը. Ընկերս՝ Արմենն էլ եկավ. գ) եթե
կատարում, օրինակ՝ Անուշը՝ որպես կուրսի ավագ, բարեխղճորեն կատարում է
իր պարտականությունները։ Բառերի շարահյուսական կապակցման եղանակները
ներկայացնելիս նշվել է, որ բացահայտիչն ու բացահայտյալը հոլովով, դեմքով և
թվով համաձայնում են։ Դա վերաբերում է բուն և մասնական բացահայտիչներին։
Բացահայտչի երեք տեսակներն էլ կետադրվում են միանման. դրանք բացահայտյալից տրոհվում են բութով, իսկ հաջորոդող բառից՝ ստորակետով (ինչպես
վերը բերված օրինակներում)։ Բացահայտչից հետո ստորակետ չի դրվում
հետևյալ դեպքերում. ա) եթե նրան հաջորդում է օժանդակ բայ. Ընկերս՝ Արմենն է
եկել. բ) եթե նրան հաջորդում է էլ շաղկապը. Ընկերս՝ Արմենն էլ եկավ. գ) եթե բացահայտյալը հատկացուցիչ է. Ընկերոջս՝ Արմենի հաղթանակը ուրախացրեց
մեզ. դ) եթե բացահայտյալը կապի խնդիր է. Կուրսի ավագից՝ Անահիտից հետո
բեմ ելավ Նունեն. ե) եթե բացահայտչին հաջորդում է բացահայտյալին եղանակավորող սաստկական վերաբերական. Նրա մտերիմ ընկերուհին՝ Աննան անգամ
չէր տեսել նրա նոր կտավը. զ) եթե բացահայտյալը անկախ դերբայի լրացում է, և
այդ դերբայը հաջորդում է բացահայտչին (անմիջապես կամ լրացումներով).
Հայաստանի մայրաքաղաք՝ Երևան տանող ճանապարհը անցնում էր գեղատեսիլ
վայրերով. է) եթե ոճական նպատակով բացահայտիչը հարկադրական եղանակի
բայաձևերի բաղադրիչների միջև է դրվել. Համերգին պետք է կուրսի ավագը՝ Լուսինեն մասնակցեր, բայց մեկնել էր գործուղման։
Մասնական բացահայտիչը կարող է լինել նախադասության սկզբում. այդ
դեպքում նրանից հետո դրվում է բութ, ինչպես՝ Որպես կուրսի ավագ՝ Հարությունը մասնակցեց խորհրդակցությանը։

Գործնական աշխատանք
1. Գտնե՛լ գոյականական անդամի լրացումները և որոշե՛լ
տեսակը։
Արևագալից առաջ դարան էինք մտել կիրճում: Գիշերային(որոշիչ) ամոթխած(որոշիչ) գեղեցկուհին՝ լուսինը(բացահայտիչ), վաղուց արդեն թաքնվել էր հանդիպակաց(որոշիչ) երկնակարկառ(որոշիչ) լեռան հետևում: Հատուկենտ(որոշիչ) աստղերն էլ դանդաղորեն հեռանում էին իրենց ասպարեզից:
Խավարչտին(որոշիչ) գիշերը հետզհետե աղոտացավ, տարրալուծվեց օդում:
Գիշերվա(հատկացուցիչ) նիրհից արթնացավ վաղորդյան(որոշիչ) մեղմօրոր(որոշիչ) զեփյուռը, և հազարաթույր(որոշիչ) ծաղիկների զգլխիչ(որոշիչ) բույրով տոգորվեց ողջ(որոշիչ) մթնոլորտը։ Ես աննկատելի դուրս էի եկել իմ թաքստոցից և զմայլված ու անէացած շուրջս էի դիտում: Հանկարծ ինչ-որ ձայն լսվեց. Չորացած(որոշիչ) մի ճյուղ էր, որ ճռռոցով կոտրվեց մոտիկ(որոշիչ) անտառում: Ես առաջին անգամ էի տեսնում եղջերուին ազատ(որոշիչ) բնության գրկում քայլելիս: Դուրս եկավ մի խաղաղ(որոշիչ) հպարտությամբ, վեհ(որոշիչ) ու չքնաղ(որոշիչ) քայլվածքով: Վայրենի(որոշիչ) շնորհքով ոլորեց երկայն(որոշիչ) վիզը՝ զգուշորեն նայելով շուրջը: Ապա սուրաց դեպի բացատում բխող ականակիտ(որոշիչ) աղբյուրը: Հասնելով ջրին՝ եղջերուն հանկարծ կանգ առավ և գլուխը գիրթ բարձրացնելով՝ հայացքն ուղղեց դեպի ինձ:

Գոյականի հոլովը

Խոսքում գործածվելիս տարբեր բառերի կապակցվելու համար
գոյականները որոշակի ձևերով փոփոխվում են. օրինակ՝ պատրաստել մետաղ
բառերն իրար չեն կապակցվում, բայց պատրաստել մետաղից բառերը կապակցվում են, որովհետև մետաղ բառը ձևով փոխվել է՝ մետաղից։ Գոյականիկապակցական այսպիսի փոփոխությունների համակարգը կոչվում է հոլովում, իսկ փոփոխման ամեն մի ձևը՝ հոլով։ Այս համակարգում անշուշտ ընդգրկվում է նաև
գոյականի ուղիղ՝ չփոխված ձևը, այսինքն՝ հոլովման համակարգը ձևավորվում է
գոյականի ուղիղ և թեքված ձևերի ամբողջությամբ։ Ժամանակակից հայերենում
կա 7 հոլով։

ՀՈԼՈՎԸ ԿԱԶՄՈՒԹՅՈՒՆԸ
ՈՒՂՂԱԿԱՆ Գոյականի ուղիղ ձևն է. հոլովական վերջավորություն չի
ստանում՝գիրք, այգի, օր, շարժում, Արամենք, տուն, հայր։
ՍԵՌԱԿԱՆ Կազմվում է -ի, -ու, -վա, -ան, -ոջ, -ց, -ա-, -ո- թեքույթներով՝
գրքի, այգու, օրվա, լեռան, ընկերոջ, Արամենց, տան, հոր։
ՏՐԱԿԱՆ Կազմվում է -ի, -ու, -վա, -ան, -ոջ, -ց, -ա-, -ո- թեքույթներով,
այսինքն՝ ձևով նման է սեռականին, սակայն տրական հոլովով
բառերը կարող են որոշիչ հոդ ստանալ՝ գրքի(ն), այգու(ն),
օրվա(ն), լեռան(ը), ընկերոջ(ը), Արամենց20, տան(ը), հոր(ը)։
ՀԱՅՑԱԿԱՆ Ոչ անձ ցույց տվող գոյականների հայցականը ձևով հիմնականում նման է ուղղականին, անձ ցույց տվողներինը՝
տրականին, օրինակ՝ գիրքը, աշակերտին։ Հայցականով բառերը ուղղականից և տրականից տարբերվում են շարահյուսական կիրառությամբ։
ԲԱՑԱՌԱԿԱՆ Կազմվում է -ից կամ -ուց մասնիկներով՝ գրքից, այգուց։ -Ուց վերջավորությունը ստանում են սեռականում -ու մասնիկը
ստացող գոյականները:
ԳՈՐԾԻԱԿԱՆ Կազմվում է -ով կամ -բ վերջավորություններով՝ գրքով, ուրախությամբ, շարժմամբ։ -Բ մասնիկով կարող է կազմվել -ում և —
ություն վերջածանցներով գոյականների գործիականը: Բառավերջի –ն հնչյունը –բ-ից առաջ փոխվում է մ-ի՝ մեծությունմեծությամբ։
ՆԵՐԳՈՅԱԿԱՆ Կազմվում է -ում վերջավորությամբ՝ քաղաքում, գրքում։ Մի
շարք բառեր ներգոյական չունեն։
Ուղղական հոլովը գոյականի ուղիղ ելակետային ձևն է և ցույց է տալիս
առարկան իր ողջ ծավալով։ Ուղղական հոլովով դրվում են ենթական (Աշակերտը
նկարեց), որոշիչը (Աշակերտ Արամը վերադարձավ), ստորոգելին (Աշոտը աշակերտ է), կոչականը (-Աշակերտնե՛ր, գնացե՛ք դասարան). կոչականը որոշիչ հոդ
չի ստանում։
Սեռական հոլովը ցույց է տալիս վերաբերություն, պատկանելություն։ Այս
հոլովով են դրվում հատկացուցիչը (Աշակերտի գրավոր աշխատանքն անսխալ
էր), որոշիչը (Խանութում վաճառվում էր պատի ժամացույց), դերբային կապվող
կողմնակի ենթական (Մինչև արևի ծագելը ճամփա ընկանք)։
Տրական հոլովը ցույց է տալիս հանգում։ Տրականով են դրվում հանգման
խնդիրը (Նրանք մոտեցան քաղաքին), տարբեր պարագաներ (Նա կվերադառնա
գարնանը)։
Հայցական հոլովը հիմնականում ցույց է տալիս կրող առարկա։ Այս հոլովով
են դրվում ուղիղ խնդիրը (Շինարարները նոր շենք կառուցեցին), տարբեր
պարագաներ (Նա գնաց տուն)։ Անձ ցույց տվող բառերի հայցականը սովորաբար
ձևով նման է տրականին, ոչ անձ ցույց տվողներինը՝ ուղղականին, ինչպես՝ Տեսա
տղային։ Տեսա նկարը։
Բացառական հոլովը ցույց է տալիս ծագում, բխում, սերում։ Այս հոլովով են
դրվում անջատման խնդիրը (Տերևը պոկվեց ծառից), ներգործող խնդիրը (Դուռը
բացվեց քամուց), վերաբերության խնդիրը (Նրանք խոսում էին գործերից), տեղի
պարագան (Վարպետը ելավ արհեստանոցից), պատճառի պարագան (Նա կարմրեց զայրույթից), որոշիչը (Տեսանք մի քարից տուն) և այլն։
Գործիական հոլովը ցույց է տալիս միջոց, տեղ, ժամանակ։ Այս հոլովով
դրվում են միջոցի խնդիրը (Այգեպանը փորում էր բահով), տեղի պարագան
(Շարասյունը անցավ փողոցով), ժամանակի պարագան (Փրկարարները վերադարձան գիշերով), ձևի պարագան (Նա ուրախությամբ համաձայնեց առաջարկին), որոշիչը (Խանութում խնձորով կարկանդակ էին վաճառում) և այլն։
Ներգոյական հոլովը ցույց է տալիս տեղ, ժամանակ, չափ։ Այս հոլովով
դրվում են տեղի պարագան (Նա ապրում է քաղաքում), ժամանակի պարագան
(Ընթացքում պարզվեց), չափի պարագան (Հասանք մի գիշերում) և այլն։ Անձեր
և ընդհանրապես շնչավորներ ցույց տվող գոյականները ներգոյական հոլով
չունեն։ Այդ իմաստն արտահայտվում է սեռական+մեջ կապակցությամբ՝ մարդու
մեջ, արջի մեջ։
Այս բոլոր հոլովներով դրված բառերը կարող են ստանալ –ս, -դ հոդերը, իսկ
–ը, -ն հոդերը կարող են ստանալ միայն ուղղական, տրական և հայցական
հոլովներով բառերը։
Գործնական աշխատանք
 1։ Առանձին սյունակներով դո՛ւրս գրել յուրաքանչյուր հոլովով դրված գոյականները։

ուղղական	սեռական	տրական	հայցական	բացառական	գործիական	ներգոյական
Լորը	ժողովրդի		թրչունին	թռչուններից	գույներով	դարերում
մանրանկարիչները	գրքերի		տաղերը		ձեռքով	լուսանցներում
Պողոս	գրչի					գլխազարդերի
խորանը	Ավետարանի					Կիլիկիայում
լորերը	խոտերի
կտուցները	Տերևների
շողովուրդը	թրչնակի

Լորը մեր ժողովրդի սիրած թռչուններից է։ Դեռևս միջին դարերում հայ
մանրանկարիչները այդ անմեղ ու գեղեցիկ թռչունին անմեռ գույներով նկարել են
մագաղաթյա գրքերի լուսանցքներում և գլխազարդերի մեջ։ Հիշատակենք 1280
թվականին Կիլիկիայում Պողոս գրչի ձեռքով գրված մի Ավետարանի ծաղկազարդ
խորանը, որի վրա խոտերի և տերևների մեջ լորեր են կանգնած՝ կտուցները
բացած կանչելիս։ Մեր ժողովուրդը իր այդ սիրելի թռչնակի մասին տաղեր է
հորինել ու երգել դարեդար։

 2։ Հոլովե՛լ քաղաք, սենյակ, ծառուղի, թերակղզի բառերը
(եզակի և հոգնակի)։

Քաղաք-քաղաքներ, քաղաքի-քաղաքների, քաղաքին-քաղաքներին, քաղաքից- քաղաքներից, քաղաքով-քաղաքներով, քաղաքում-քաղաքներում։

Սենյակ-սենյակներ, սենյակի-սենյակների, սենյակին-սենյակներին, սենյակից-սենյակներից, սենյակով-սենյակներով, սենյակում-սենյակներում։

Ծառուղի-ծառուղներ, ծառուղու-ծաուղիների, ծառուղուն-ծառուղիներին, ծառուղի-ծառուղիներ, ծառուղուց-ծառուղիներից, ծառուղով-ծառուղիներով, ծառուղում-ծառուղիներում։

Թերակղզի-թերակղզիներ, թերակղզու-թերակղզիների, թերակղզուն-թերակղզիներին, թերակղի-թերակղզիներ, թերակղզուց-թերակղզիներից, թերակղզով-թերակղիներով, թերակղզում-թերակղզիներում։

Գոյականի որոշյալ և անորոշ առումները

Գոյականի առումը կամ առկայացման կարգը ցույց է տալիս խոսքային տվյալ
իրադրությունում գոյականի հայտնի կամ անհայտ լինելը։ Բերենք հետևյալ նախադասությունները. Մի մարդ եկավ։ Գիրք կարդացի։ Գիրքը կարդացի։ Նախադասություններից առաջինում եկած մարդը տվյալ դեպքում անհայտ, անորոշ է թե՛
խոսողի, թե՛ խոսակցի համար, երկրորդում խոսողը նկատի ունի այնպիսի գիրք,
որը խոսակցին է անհայտ, իսկ երրորդում նկատի ունի այնպիսի գիրք, որի մասին
գիտեն և՛ ինքը, և՛ խոսակիցը։ Այսինքն՝ տվյալ դեպքում խոսող կողմերի համար
առարկայի հայտնի, որոշակի լինելը դրսևորվում է երեք հարաբերությամբ. ա)
առարկան անհայտ, անորոշ է խոսողի և խոսակցի համար. բ) առարկան որոշակի
է խոսողի համար, բայց անորոշ՝ խոսակցի համար. գ) առարկան որոշակի է թե՛
խոսողի, թե՛ խոսակցի համար։ Սրա հիման վրա էլ առանձնացվում են գոյականի
որոշյալ և անորոշ առումները։ Որոշյալ առումով գոյականները ցույց են տալիս տվյալ դեպքում խոսողին և խոսակցին հայտնի առարկաներ, իսկ անորոշ
առումով գոյականները՝ անհայտ առարկաներ։ Սակայն որոշյալ առումով գոյականները կարող են ցույց տալ նաև տվյալ առարկայի տեսակն ընդհանրապես։
Օրինակ՝ Մեր պարտեզում աճող ճերմակ վարդը բացվել է նախադասության մեջ
վարդը ներկայացվում է որպես խոսող կողմերին հայտնի առարկա, իսկ Վարդը
գեղեցիկ ծաղիկ է նախադասության մեջ վարդ-ը ցույց է տալիս ծաղկի այդ տեսակն ընդհանրապես։
Անորոշ առումով գոյականները քերականական մասնիկներ չեն ստանում
(օրինակ՝ տուն)։ Դրանց հետ կարող է գործածվել մի անորոշ դերանունը (օրինակ՝
մի տուն)։ Մի բառի հետ գոյականները դրվում են եզակի թվով։
Որոշյալ առումն արտահայտվում է ն, ը որոշիչ հոդերի միջոցով, օրինակ՝
տունը տունն։
ա) Եթե բառն ավարտվում է ձայնավորով, ապա պարտադիր ստանում է ն
հոդը, ինչպես այգին, առուն, բարդին, երեկոն, կատուն։
բ) Եթե բառն ավարտվում է բաղաձայնով, և նրան հաջորդող բառն էլ սկսվում
է բաղաձայնով, ապա պարտադիր գործածվում է ը հոդը, օրինակ՝ Բերքը շատ է։
Բերքը որակյալ է։
գ) Եթե բառն ավարտվում է բաղաձայնով, իսկ հաջորդ բառն սկսվում է
ձայնավորով, մեծ մասամբ դրվում է և նախընտրելի է ն հոդը, սակայն կարող է
գործածվել նաև ը հոդը, օրինակ՝ Բերքն առատ է։ Բերքը առատ է։ Այս դեպքում
կարևոր են տրամաբանական շեշտի դիրքը և խոսքի տեմպը, քանի որ ն և ը
որոշիչ հոդերից յուրաքանչյուրի գործածության դեպքում արտասանական
տարբեր դադարներ են լինում։
Պետք է հաշվի առնել, որ նկատի է առնվում հաջորդող բառի սկզբնահնչյունը, այլ ոչ թե սկզբնատառը։ Օրինակ՝ պետք է ասել Աշակերտը եկավ, քանի
որ եկավ բառն սկսվում է յ հնչյունով։ Նույն պատճառով էլ ճիշտ է Ֆիլմն սկսվեց
նախադասության մեջ ֆիլմ բառի ն հոդով գործածությունը, քանի որ սկսվել բառի
սկզբում կա գաղտնավանկի ը, այսինքն՝ ձայնավոր (որը կարող է գրվել տողադարձի կամ վանկատման ժամանակ)։
Որոշ բառաձևեր որոշիչ հոդ չեն ստանում, օրինակ՝ մարդիկ, կանայք,
տիկնայք, պարոնայք, անձինք, այլք։ Որոշիչ հոդ չեն ստանում նաև -անք, -ենք, —
ոնք, -ունք ածանցներով կազմված այն բառերը, որոնք տոհմ, ազգակցություն,
գերդաստան են ցույց տալիս (օրինակ՝ Վարդանանք, Արշակենք, ձերոնք,
Վեդունք), ինչպես նաև –ցի (-ացի, -եցի) ածանցով կազմված այն բառերը, որոնք
ցույց են տալիս որևէ տեղի, վայրի, երկրի բնակիչ (օրինակ՝ գյուղացիք,
քաղաքացիք)։

Ը և ն հոդերից բացի՝ կան նաև ս և դ հոդերը։
Ս, դ, ն (ը) հոդերը կարող են արտահայտել ստացական իմաստ, այսինքն՝
ցույց տալ պատկանելություն, ինչպես՝ գիրքս (իմ գիրքը), գիրքդ (քո գիրքը),
գիրքն(ը) (նրա գիրքը)։
Ս, դ հոդերը կարող են ունենալ նաև դիմորոշ գործառույթ, այսինքն՝ հաղորդել առաջին կամ երկրորդ դեմքի իմաստ, ինչպես՝ ես՝ ուսանողս, դու՝
ուսանողդ։
Ս հոդը կարող է արտահայտել նաև ցուցականություն, այսինքն՝ արտահայտել այս դերանվան իմաստը, ինչպես՝ Օրերս (այս օրերին) վերադարձել է
մայրաքաղաքից։ Վերջիններս կարողացան հաղթել մրցույթում։

Վարժություններ
 1։ Առանձին սյունակներով դո՛ւրս գրել որոշյալ և անորոշ
առումներով գոյականները։
Գետնի տակ թաքնված հանքանյութերի մասին շատ հետաքրքիր տեղեկություններ կարող է տալ բույսերի հանելուկային լեզուն։ Ծառը, թուփը, ծաղիկը կամ
սովորական խոտը բնական մի բարդ լաբորատորիա է։ Նրանց արմատները
պոմպերի նման գետնի տակից քաշում են տարբեր նյութերի լուծույթներ։ Տերևների
մեջ և ցողուններում կուտակվում են մետաղներ, որոնց պաշարները թաքնված են
գետնի խորքերում։ Որպեսզի այդ մետաղը հայտնաբերեն, այրում են հավաքած
բույսերի նմուշները և ուսումնասիրում ստացված մոխիրը։ Քննության են ենթարկվում նաև բույսերի հյութերը։ Այդպես կանաչ «հետախույզները» օգնում են որոշելու հողաշերտի կազմությունը, ցույց են տալիս, թե որտեղ հանքավայր կա։
Ալեքսանդր Մելքումյանի «Հայաստանի քարերի աշխարհում» գրքից

Որոշյալ առում	Անորոշ առում
Լեզուն Ծառը Տուփը Ծաղիկը Խոտը Արմատները Պաշարները Մետաղը Նմուշները Մոխիրը Հյութերը Հետախույզները Կազմությունը	Տեղոեկություններ Լաբարատորիա Լուծույթներ Մետաղներ Հանքավայր

 2։ Յուրաքանչյուր շարքում գտնե՛լ անորոշ առումով գոյականը։
1. ապագան, լեռնաշղթան, ենթական, պատվանդան
2. պարագան, կուլան, ավազան, թեման
3. պատճեն, սյուժեն, հյուլեն, միջօրեն
4. խճավազն, արքայազն, նոխազն, վարազն
5. թեյն, տրամվայն, որովայն, դերբայն
6. կարոտն, մոլախոտն, ծղոտն, հետիոտն
7. քնարերգուն, վերարկուն, ճողփյուն, սերմացուն
8. մեղուն, ցողուն, ժողովածուն, աղաթթուն
9. չափածոն, մետրոն, երեկոն, երգեհոն
10. զբոսայգին, մարգագետին, թերակղզին, ծառուղին

Բաղադրյալ հատուկ անունների ուղղագրությունը

Հատուկ գոյականներն ըստ կազմության լինում են պարզ և բաղադրյալ։
Պարզ են մեկ բառից կազմված հատուկ անունները՝ Արտաշատ, Գյումրի,
Սպիտակ, Գորիս և այլն։ Բաղադրյալ են մեկից ավելի բառերից կազմված հատուկ
անունները՝ Հայաստանի Հանրապետություն, Սևանա լիճ, Արագած լեռ և այլն։
Պարզ հատուկ գոյականների առաջին տառը գրվում է մեծատառ, իսկ
բաղադրյալ հատուկ անունների գրության դեպքում գործում է երկու սկզբունք.
Բոլոր բառերն են գրվում մեծատառ, կամ միայն առաջին բառն է գրվում մեծատառ։

Գործնական աշխատանք

Հատուկ գոյականներն ըստ կազմության լինում են պարզ և բաղադրյալ։
Պարզ են մեկ բառից կազմված հատուկ անունները՝ Արտաշատ, Գյումրի,
Սպիտակ, Գորիս և այլն։ Բաղադրյալ են մեկից ավելի բառերից կազմված հատուկ
անունները՝ Հայաստանի Հանրապետություն, Սևանա լիճ, Արագած լեռ և այլն։
Պարզ հատուկ գոյականների առաջին տառը գրվում է մեծատառ, իսկ
բաղադրյալ հատուկ անունների գրության դեպքում գործում է երկու սկզբունք.
Բոլոր բառերն են գրվում մեծատառ, կամ միայն առաջին բառն է գրվում մեծատառ։

1.Բոլոր բառերն սկսել մեծատառով.
Ա. Բոլոր պետությունների պաշտոնական բաղադրյալ հատուկ անուններում.

Ամերիկայի Միացյալ Նահանգներ, Արաբական Միացյալ Ամիրայություններ,
Աֆղանստանի Իսլամական Պետություն, Բելառուսի Հանրապետություն:
Բ. Բոլոր բաղադրյալ այն անձնանուններում և մականուններում ու
ծածկանուններում.

• Եղիշե Աբգարի Սողոմոնյան (Եղիշե Չարենց), Խոսե Ռաուլ Կապաբլանկա, Ջորջ Նոել Գորդոն Բայրոն, Ջորջ Նոել Գորդոն Բայրոն, Նար-Դոս, Սայաթ-Նովա
• Աշոտ Երկաթ, Արա Գեղեցիկ, Սահակ Պարթև, Տիգրան Մեծ, Անանիա Շիրակացի, Սողոմոն Իմաստուն, Հայկ Նահապետ, այսպես նաև՝ Առյուծաձև
  Մհեր, Գայլ Վահան, Ձախորդ Փանոս, Ձենով Օհան

Գ. Այն հատուկ անուններում, որոնք ունեն նախադաս որոշիչ լրացում.

Արևելյան Եփրատ, Արևմտյան Բեռլին, Բարձր Հայք,
Կենտրոնական Աֆրիկա, Հարավային Ամերիկա, Մեծ Մասիս, Նոր Արեշ, Փոքր
Ասիա, Ներքին Թալին, Վերին Արտաշատ

Գործնական աշխատանք

Վարժություն 1։ Արտագրե՛լ՝ մեծատառերը թողնելով ըստ անհրաժեշտության։
1. Փոքր ծառ է սովորական նշենին. Հազիվ հասնում է 4-8 մ
բարձրության, 10-40 սմ բնի տրամագծով։ Արժեքավոր պտղատու բույս
լինելու հետ նշենին նաև բարձր դեկորատիվ ծառատեսակ է։ Հատկապես
գեղեցիկ է վաղ գարնանը, երբ ծառը ամբողջովին ծածկվում է
ձյունասպիտակ բուրումնավետ ծաղիկներով։ Տարածված է
Կովկասում, Միջին Ասիայում, Իրանում, Աֆղանստանում, Փոքր
Ասիայում։ Լևոն Հարությունյանի «Քո շրջապատի ծառերը» գրքից

2. Սովորական որորը տարածված է Եվրոպայում, Ասիայում,
Կամչատկայում՝ մինչև Սառույցյալ օվկիանոսում, Սև ծովուի ափերին,
Անդրկովկասում, Միջին Ասիայում, Անդրբայկալում և Օխոտյան
ծովում։ Միջին մեծության որոր է, թևերը մոխրագույն՝ սև
ծայրերով. Մնացած փետրավորումը սպիտակ է, կտուցը և ոտքերը
մուգ կարմի են։ Ամռանը գլուխը սև ք, ձմռանը՝ սպիտա, աչքի
մոտ ունի գորշ կետ։
Մարտին Ադամյանի «Հայաստանի թռչունները» գրքից

Վարժություն 2։ Գտնե՛լ, թե որ շարքերի հատուկ անունների բոլոր
բաղադրիչներն են գրվում մեծատառով։
1. ՀԱՅԱՍՏԱՆԻ ՀԱՆՐԱՊԵՏՈՒԹՅՈՒՆ, ԱԿՍԵԼ ԲԱԿՈՒՆՑ, ԱՐՓԱ-ՍԵՎԱՆ
2. ԱՇՈՏ ԵՐԿԱԹ, ՎԵՐԻՆ ԱՐՏԱՇԱՏ, ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ ԴԱՇՏ
3. ԴԱՎԻԹ ԱՆՀԱՂԹ, ԵՂԻՇԵ ՉԱՐԵՆՑ, ՀԵՌԱՎՈՐ ԱՐԵՎԵԼՔ
4. ԱՌՅՈՒԾԱՁԵՎ ՄՀԵՐ, ԼԵՈՆԱՐԴՈ ԴԱ ՎԻՆՉԻ, ՆԱՐ-ԴՈՍ
5. ԱՐԱ ԳԵՂԵՑԻԿ, ԾԻՐ ԿԱԹԻՆ, ԳԱՅԼ ՎԱՀԱՆ

Հայոց լեզու գործնական

1․ Արտագրել` մեծատառերը թողնելով միայն անհրաժեշտ դեպքերում։

Մեծ Հայքի Այրարատ նահանգի Արշարունիք գավառում` այնտեղ, ուր Արաքս և Ախուրյան գետերը խառնվում են իրար և կազմում մի հարթ թերակղզի, մեծազդեցիք նախարարներից մեկի ապարանքն էր։

2.  Կազմել 6 բարդ բառ` սյունակներից ընտրելով մեկական արմատ:

Պտուղ,	գաղութ
խաղաղասեր	փրփուր
սրբավայր	կերակուր
խրձադեզ	կարոտագին
բուժօգնություն	բուրմունք
Անուշ	սեղանատամ

Պտղակեր, խաղասեղան, անուշաբույր, փրփրադեզ, ատամնաբույժ, գաղթավայր

3․ Յուրաքանչյուր սյունակից ընտրելով մեկական արմատ և վերջածանց` կազմել 6 վերջածանցավոր բառ:

Փաստաբան	արք
տնատեր	անի
ստուգատես	ոց
հոգնատանջ	ացի
անջնջելի	ացու
Չարալեզու	անք

Փաստացի, ստուգարք, տանջանք, լեզվանի, տիրացու, ջնջոց

3. Առանձնացնել և կողք կողքի գրել իմաստով իրար մոտ (հոմանիշ) բառերը (ընդամենը 5 եռյակ):

անհողդողդ,  նվաստ, վաղածին,:

Շատակեր- անկուշտ, որկրամոլ,

Լավատեղյակ- բանիմաց, գիտակ

Թափառական- աստանդական, պանդուխտ

Բոլորանվեր- անձնուրաց, ինքնազոհ

Անզգա-ստոր, անարգ

4․ Առանձնացնել և կողք կողքի գրել իմաստով իրար հակառակ (հականիշ) բառերը (ընդամենը 5 զույգ):

կոկիկ, մեղկ։

Զառամյալ- դեռատի

Վախկոտ- խիզախ

Ապառիկ-կանխիկ

Պինդ- փխրուն

Խոսուն- մունջ

5․ Փակագծերում տրված բառերը տեղադրել նախադասության մեջ` ըստ անհրաժեշտության ենթարկելով համապատասխան փոփոխությունների:

ա. Մենք խուսափում էինք նրա գործաց քստմնելի արարքի մասին որևէ հարց տալուց, թեև ինքը պահանջ էր զգում իր մտքերն արտահայտել։

(ինքը, գործել, արտահայտել, հարց տալ)

բ. Հաճախ նա գիշերները վեր էր թռչում խայթվածի պես, գալարվում անկողնի մեջ, ճչում հրդեհում այրվեու նման, հետո լռում սարսարփից։

(սարսափել, անկողին, վեր թռչել, այրել)

գ. Միայն հետմիջօրեի տապին փոքր-ինչ ննջում էր այգու ստվերախիտ մի անկյունում ` ծառերով քողարկված հոլիկում։

(քողարկել, հետմիջօրե, այգի, անկյուն)

բ. Առանձնացնել այն գոյականները, որոնք հոգնակին կազմում են – եր վերջավորությամբ:

Կոճակ, քարանձավ, վերնատուն, մեծատուն, հացատուն, ուսապարկ, պատմաբան, միլիոնատեր, տուփ, վիպասան:

6․ Ուրիշի ուղղակի խոսքը վերածել անուղղակի խոսքի, իսկ անուղղակի խոսքը` ուղղակիի:

ա. – Մի´ խոսիր, հետևի´ր ինձ, – զգուշացրեց ինձ ուղեկիցս, – հակառակ դեպքում կմոլորվես և կկորցնես մեզ:

Ուղեկիցս զգուշացրեց ինձ, որ ես չխոսեմ և հետևեմ իրեն հակառակ դեպքում ես կմոլորվեմ և կկործանեմ մեզ։

բ. Ծանր մտորումների մեջ էր իշխանը` ինչ անի, ում դիմի, որ իրեն հասկանան ու օգնեն:

-Իչն անեմ և ում դիմեմ, որ ինձ հասկանան ու օգնեն,- ծանր մտորում էր իշխանը։

7․ Տեղադրել այն բառը, որը կունենա փոխաբերական իմաստ:

ա. Դեպի ձախ ավազուտներ էին և (լերկ, տխուր, ամայի) բարձրավանդակներ:

բ. – Ապրի Դավիթ Բեկը, – (որոտաց, ասաց, պատասխանեց) ամբոխը:

8․ Գրիր շարադրություն «Աշնան մի օր» վերնագրով։

Աշնան մի օր

Ինչու՞ են ասում ոսկեգույն աշուն։ Որովհետև աշնանը դեղին տերևները հրաժեշտ են տալիս ծառերին և ոսկեգույն գորգով ծածկում շուրջբոլորը։ Աշնան արևը ջերմացնում է, բայց չի այրում։ Աշնան քամին տանում է ամառվա շոգը և նախազգույշացնում է ձմեռվա ցրտի մասին։ Աշնան հոտը դեղձի ու ձմերուկի, խաղողի ու սեխի հոտն է։ Աշնան գույները դեղինն ու կարմիրն են, աշնան ձայները ոթքի տակ խշխշացող տերևներն են ու ձմռան ճանապարհորդությանը պատրաստվող ծտերի աղմուկն է։ Աշնան տրամադրությունը փոփոխական է և դա ազդում է նաև մարդկանց տրամմադրության վրա։

Հոլովներ

Ուղղական հոլովը բառի ուղիղ, անփոփոխ ձևն է:

• Ուղղական հոլովը որևէ վերջավորություն չունի: Պատասխանում է ո՞վ, ովքե՞ր, ի՞նչ(ը), ինչե՞ր(ը) հարցերին: Ուղղական հոլովը ունի և՛ անորոշ, և՛ որոշյալ առումներ՝ գիրք-գիրքը:

 Նախադասության մեջ ուղղական հոլովով դրվում են ենթական, ստորոգյալի մաս կազմող բառը, գոյականական անդամի որոշիչ լրացումը, կոչականը:

• Սեռական հոլովը ցույց է տալիս այն առարկան, որին պատկանում կամ վերաբերում է որևէ բան:

Սեռական հոլովը պատասխանում է ո՞ւմ , ինչի՞ , ինչերի՞   հարցերին:
Սեռական հոլովը կազմելիս բառը փոփոխվում է: Ընդ որում՝ տարբեր բառեր փոփոխվում են տարբեր ձևերով: Այդ փոփոխությունները կոչվում են հոլովումներ:

Սեռական հոլովում բառը կարող է ունենալ -ի, -ու, -ան, -վա, -ոջ, -ց  վերջավորություններ, կամ բառի մեջ որևէ ձայնավոր կ

ամ երկհնչյուն կարող է փոխվել ո -ի կամ ա -ի:

• Տրական հոլովը ցույց է տալիս այն առարկան, որին տրվում կամ մոտենում է մի բան և կամ որին հանգում է ենթակայի գործողությունը:

Տրական հոլովով դրվում են բայական անդամի որոշ լրացումներ: Դրանք կարող են ցույց տալ այն առարկան, որին հանգում է գործողությունը, նպատակ, տեղ, ժամանակ:

 Տրական հոլովը պատասխանում է ո՞ւմ, ինչի՞ (ն), ինչերի՞ (ն), ինչի՞ համար, ե՞րբ, որտե՞ղ հարցերին:

 Ուշադրություն

Տրական հոլովն իր ձևով նման է սեռականին, բայց ի տարբերություն սեռականի` կարող է գործածվել թե՛ անորոշ, թե՛ որոշյալ առումով:

• Հայցական հոլովը ցույց է տալիս այն անձը կամ առարկան, որն իր վրա է կրում ենթակայի գործողությունը:

Հայցական հոլովով դրվում են բայական անդամի որոշ լրացումներ: Դրանք կարող են ցույց տալ այն առարկան, որն իր վրա է կրում ենթակայի գործողությունը, տեղ, ժամանակ, չափ ու քանակ:

 Հայցական հոլովը պատասխանում է ո՞ւմ, ի՞նչ(ը), ինչե՞ր(ը),ո՞ւր, որքա՞ն, որքա՞ն ժամանակ, ե՞րբ  հարցերին:

 Ուշադրություն

Հայցական հոլովը յուրահատուկ ձև չունի, նա նման է կամ ուղղականին, կամ տրականին:
Հայցական հոլովը գործածվում է թե՛ անորոշ, թե՛ որոշյալ առումով:

• Բացառական հոլովը ցույց է տալիս այն առարկան, որից բխում, ծագում կամ սկսվում է գործողությունը:

Բացառական հոլովը կազմվում է -ից  կամ -ուց վերջավորությամբ և պատասխանում է ումի՞ց, ինչի՞ց, որտեղի՞ց, երբվանի՞ց  հարցերին:

 Բացառական հոլովով են դրվում բայական անդամի որոշ լրացումներ: Դրանք կարող են ցույց տալ այն առարկան, որից բխում, ծագում կամ սկսվում է գործողությունը, տեղ, ժամանակ, պատճառ:

Բացառական հոլովը որոշիչ հոդ չի ստանում:

• Գործիական հոլովը ցույց է տալիս այն առարկան, որով կատարվում է գործողությունը:

Գործիական հոլովով դրվում են բայական անդամի որոշ լրացումներ, որոնք ցույց են տալիս այն առարկան, որով կատարվում է գործողությունը, տեղ, ժամանակ, ձև, ինչպես նաև գոյականական անդամի որոշիչ լրացումներ:

 Գործիական հոլովը պատասխանում է ումո՞վ, ինչո՞վ, որտեղո՞վ, ե՞րբ, որքա՞ն ժամանակով, ինչպե՞ս հարցերին:

 Գործիական հոլովը կազմվում է ով  կամ բ վերջավորություններով: Գործիական հոլովը որոշիչ հոդ չի ստանում:

• Ներգոյական հոլովը ցույց է տալիս այն տեղը, որտեղ կամ որի ներսում կատարվում է գործողությունը:

Ներգոյական հոլովով դրվում են բայական անդամի երկու լրացումներ, որոնք ցույց են տալիս տեղ կամ ժամանակ:

 Ներգոյական հոլովը կազմվում է ում  վերջավորությամբ և պատասխանում է որտե՞ղ, ինչո՞ւմ (կամ ինչի՞ մեջ), որքա՞ն ժամանակում հարցերին:

Ներգոյական հոլովը որոշիչ հոդ չի ստանում:

Ուղղական – քաղաք, գիրք, մարդ, ընկեր
Սեռական – քաղաքի, գրքի, մարդու, ընկերոջ
Տրական – քաղաքին, գրքին, մարդուն, ընկերոջը
Հայցական – քաղաքը, գիրքը, մարդուն, ընկերոջը
Բացառական – քաղաքից, գրքից, մարդուց, ընկերոջից
Գործիական – քաղաքով, գրքով, մարդով, ընկերոջով
Ներգոյական – քաղաքում կամ քաղաքի մեջ, գրքում կամ գրքի մեջ, մարդու մեջ, ընկերոջ մեջ

Գոյականի հոլովումները

Գոյականի սեռական հոլովը կազմվում է տարբեր թեքույթներով։ Ըստ
դրանց՝ առանձնացվում են տարբեր հոլովումներ։ Ժամանակակից հայերենում կա
8 հոլովում՝ -ի, -ու, -վա, -ան, -ոջ, -ց, -ա-, -ո-։
Հոլովումները լինում են արտաքին և ներքին։ Արտաքին թեքման դեպքում մասնիկն ավելանում է բառի վերջից, իսկ
ներքին թեքման դեպքում փոփոխությունը կատարվում է բառի մեջ։ Արտաքին են
-ի, -ու, -վա, -ան, -ոջ, -ց հոլովումները, իսկ -ա-, -ո- հոլովումները ներքին են։
Ի հոլովմանը պատկանող բառերի թիվը շատ մեծ է՝ սեղանի, գրքի, ծաղկի,
տետրի և այլն։ Պետք է հիշել, որ բացի -ց հոլովմանը պատկանող բառերից՝ մյուս
բոլոր գոյականների հոգնակիի ձևերը նույնպես հոլովվում են -ի-ով, օրինակ՝
լեռան, բայց լեռների, ընկերոջ-ընկերների, օրվա-օրերի։ Գոյականի հոլովումը
որոշվում է ըստ եզակի սեռական հոլովի։

Ու հոլովմանը պատկանում է ի-ով ավարտվող բառերի մեծ մասը (օրինակ՝
բարդի-բարդու, գինի-գինու), հետևյալ բառերը՝ ամուսին, անկողին, Աստված,
մարդ, ձի (հազվադեպ՝ թի, դի), ինչպես նաև անորոշ դերբայը (օրինակ՝ գրել-
գրելու, կարդալ-կարդալու, վազել-վազելու)։ Ինչպես տեսնում ենք, կա կազմության
երկու ձև՝ ի-ու (այգի-այգու) կամ 0-ու (մարդ-մարդու)։

ՎԱ հոլովմանը պատկանում է ժամանակ ցույց տվող գոյականների մի մասը,
օրինակ՝ տարի-տարվա, օր-օրվա, ամիս-ամսվա, շաբաթ-շաբաթվա և այլն։
Սակայն ժամանակ ցույց տվող մի շարք բառեր այս հոլովմանը չեն պատկանում՝
րոպե, դար, վայրկյան, երեկո բառերը, ամսանունները և այլն։ Շաբաթ բառը
հոլովվում է վա-ով, եթե արտահայտում է ամբողջ շաբաթվա՝ 7 օրվա իմաստ, այլ
ոչ թե շաբաթ օրվա։

ԱՆ հոլովմանը պատկանում է գրաբարում -ն վերջնահնչյունն ունեցած բառերի
մի մասը՝ մկան, ձկան, դռան, լեռան, թոռան, բեռան, ծոռան, եզան, գառան, նռան և
այլն, ինչպես նաև -ում վերջածանցով կազմված բառերը, օրինակ՝ շարժում-շարժման,
ուսման, մոտեցման, զեկուցման։ Այս հոլովմամբ են հոլովվում նաև մանուկ (եթե
անձնանուն չէ), գարուն, աշուն, ամառ, ձմեռ բառերը՝ գարնան, աշնան, ամռան,
ձմռան, թեև գործածական են նաև ամառվա և ձմեռվա ձևերը։

ՈՋ հոլովման պատկանում են անձ ցույց տվող մի քանի բառեր՝ ընկեր, քույր,
կին, տեր, սկեսուր, աներ և այլն։ Սրանց մի մասը կարող է հոլովվել նաև -ի-ով։

Ց հոլովման պատկանում են -անք, -ենք, -ոնք, -ունք ածանցներով կազմված
այն բառերը, որոնք տոհմ, ազգակցություն, գերդաստան են ցույց տալիս, ինչպես՝
Գրիգորենք-Գրիգորենց, Վարդանանք-Վարդանանց, մերոնք-մերոնց, Վեդունք-
Վեդունց և այլն։ Այսպես են հոլովվում նաև մարդիկ, կանայք և տիկնայք հոգ-
նակիները՝ մարդկանց, կանանց, տիկնանց։

Ո հոլովման պատկանում են հայր, մայր, եղբայր և նրանցով կազմված այն
բառերը, որոնցում նրանք վերջին բաղադրիչ են (օրինակ՝ հորեղբայր, նախա-
հայր)։ Այս հոլովումը ներքին է, որովհետև փոփոխությունը կատարվում է բառի
ներսում։

Ա հոլովման պատկանում են -ություն վերջածանցով կազմված բառերը
(օրինակ՝ մեծություն-մեծության, ընկերության, գեղեցկության), ինչպես նաև տուն,
շուն, սյուն, ձյուն, արյուն, անկյուն, անուն բառերը։ Անկյուն բառը հիմնականում
այսպես է հոլովվում, երբ երկրաչափական հասկացություն է (օրինակ՝ Որոշել
տրված սուր անկյան աստիճանը), իսկ մյուս դեպքերում սովորաբար հոլովվում է
ի-ով (օրինակ՝ Սենյակի անկյունի մոտ կախված նկարը գեղեցիկ էր)։ Հոլովման
ժամանակ անուն բառում կատարվում է ու-վ հնչյունափոխություն՝ անուն-անուան-
անվան։
Այլաձև հոլովում։ Ընդհանուր հոլովումից շեղվում են մի քանի բառեր, որոնք
ունեն այլաձև հոլովում՝ աղջիկ-աղջկա (-ա արտաքին հոլովում), սեր-սիրո (-ո
արտաքին հոլովում), մահ-մահվան (-վան արտաքին հոլովում), դուստր-դստեր,
կայսր-կայսեր (-ե ներքին հոլովում)։ Դուստր և կայսր բառերը կարող են հոլովվել
նաև -ի-ով։ Սեր բառի հոդավոր տրականը լինում է սիրուն։ Սրանցից բացի՝ կան
նաև այլ ձևեր, որոնք, սակայն, հնացած են և գործածվում են միայն որոշ քա-
րացած կապակցություններում, ինչպես՝ հուսո, լուսո, սգո, պատվո (-ո արտաքին),
ծննդյան, հանգստյան, գալստյան, կորստյան (-յան հոլովում)։ Սովորաբար այս
բառերը հոլովվում են ի-ով։

Առաջադրանքներ

1․Գոյականները խմբավորել ըստ հոլովումների։

Ի-հոլովում	Ա-հոլովում	Ան-հոլովում	Վա-հոլովում	Ու-հոլովում	Ոջ-հոլովում
Սենյակ	տուն	լեռ	օր	այգի	քույր
քաղաք	գեղեցկություն	դուռ	ամիս	բարդի	ընկեր
փողոց	ձյուն	Բեռ-բեռան		խնձորենի
գիրք	շուն	ուսում
լուսամուտ		աշուն
գրիչ		ձուկ
Խաղող		զարգացում
Դիմում
Բեռ-բեռի

2 Գտնե՛լ, թե որ շարքերի բոլոր բառերն են պատկանում ան
հոլովման։
1. լեռ, մոտեցում, թվարկում, գառ
2. տրոհում, դուռ, մեծություն, փորձարկում
3. մուկ, ձուկ, նուռ, շուն
4. մանուկ, գարուն, աշուն, լեռ
5. լրացում, անուն, թոռ, բեռ

3․ Արտագրե՛լ նախադասությունները՝ փակագծերում
տրված գոյականները անհրաժեշտ հոլովով, առումով և թվով գրելով համա–
պատասխան տեղերում։
1. Սարի գագաթին երևում էին մոտակա գյուղերի բոլոր տները, իսկ ճերմակ մշուշի մեջ նշմարվում էր մեկ այլ գյուղ։ (գյուղ, գագաթ, մշուշ)
2. Ասֆալտապատ ճանապարով սլացող մեքենան կանգ առավ ճամփեզրի ցայտաղբյուրի մոտ, և մեքենայից ելավ վարորդը՝ մի ալեհեր մարդ։ (ճամփեզր, մեքենա, ճանապարհ)
3. Մեր շուրջը սփռված դաշտում երևում էին աշխատող մարդիկ, որոնք երբեմն հայացքներն ուղղում էին մեր կողմը։ (հայացք, դաշտ, մարդ)
4. Այդ հինավուրց ձեռագրում արժեքավոր տեղեկություններ կային, որոնք խիստ հետաքրքրեցին գիտաժողովին մասնակցող մասնագետներին։ (տեղեկություն, ձեռագիր, գիտաժողով)
5. Ամբողջ օրն աշխատած վարպետը գործն ավարտել էր, և հիմա գոհունակությամբ նայում էր իր աշխատանքի արդյունքին։ (գոհունակություն, վարպետ, օր)
6. Գեղարվեստական նոր ֆիլմի ցուցադրումն ավարտվել էր, և հանդիսատեսները խումբ-խումբ ելնում էին դահլիճից։ (հանդիսատես, դահլիճ, ցուցադրում)
7. Նրա աշխատանքի վայրի մոտ գտնվող փողոցում վերջերս նոր խանութ է բացվել,
որտեղ վաճառվում են բազմազան իրեր։ (իր, փողոց, վայր)
8. Աստղերը մեկ-մեկ մարում էին երկնքում, փչում էր վաղորդյան սառը քամին, և լիճը, թեթև ծփանքով արթնանում էր ուշ աշնան երկար գիշերվա նիրհից։
(քամի, երկինք, աշուն)
9. Երկրորդ կուրսի ավագը բերել էր հաջորդ քննության հարցաշարը, և տարբեր
շարքերում նստած ուսանողները դասագրքում որոնում էին հարցերին վերաբերող
թեմաները և տետրում նշում էջերը։ (քննություն, դասագիրք, կուրս)
10. Վերջերս կազմակերպված մրցույթին մասնակցեցին արվեստի դպրոցում սովորող շատ երեխաներ, որոնց աշխատանքներն արժանացան տարբեր մրցանակների։
(մրցույթ, մրցանակ, դպրոց)

4․ Կազմել տրված բառերի հոգնակի ձևերը․

Սարալանջ-սարալանջեր, ռուս-ռուսներ, արձակագիր-արձակագիրներ, նուռ-նռներ, հողաթումբ-հողաթմբեր, հորաքույր-հորաքույրեր, մատ-մատներ, արքայադուստր-արքայադուստրեր, հարս-հարսներ, մեծատուն-մեծատուններ, լրագիր-լրագրեր, նստացույց-նստացույցեր, խմբագիր-խմբագիրներ, թագակիր-թագկիրներ, կողմնացույց-կողմնացույցներ, ձեռագիր-ձեռագրեր, համերգ-համերգներ, հանքահոր-հանքահորեր, սպա-սպաներ, հանքափոր-հանքափորներ, վերնագիր-վերնագրեր, վիպագիր-վիպագիրներ, ռազմերգ-ռազմերգեր։

5․ Տրված բարդ բառերի առաջին բաղադրիչները փոխելով՝ ստացիր նոր բառեր․

բարձրագագաթ -ցածրագագաթ
քաղցրաձայն -բաղաձայն
վսեմաշուք-վեհաշուք
տիրակալ-բաժակակալ
վճռաբեկ-նավաբեկ
սառնաղբյուր-ցայտաղբյուր
վարկանիշ-էջանիշ
 դալկադեմ-թխադեմ
ցատկահարթակ-բեմահարթակ
հոռետես-լավատես

Կրկնության հարցեր

1.Լուծի՛ր հավասարումը ․

3x-5=10 10+5=15 3x=15 x=5,

4x-10=2x+20=2x=30 x=15

5(x-4)=2(x-20)=5x-20=2x-40=3x=60 x=20

(-6 )+x=5= x=11

2x+(-10) =-8=2x=2 x=1

-6x -(-12) =-24 -6x=-12 x=6

2 .Լուծի՛ր թերի քառակուսային հավասարումը

x^2 -4=0 x=2

x^2+5=0 x=-5

2x^2 -4x=0 2x^2-4x=- 2x(x-2)=0 2x=0 x=0

5x^2+10x=0 5x(x+2)=0 5x=0 x=0 x+2=0 x=-2

x^2-10=0 x^2=10 x=√10

3.Գրի՛ր քառակուսային եռանդամի  ավագ անդամի գործակիցը ,միջին անդամի գործակիցը և ազատ անդամը․

x^2-5x+6 ավագ անդամը-x^2 միջին անդամ-(-5x) ազատ անդամ-6

2. (-2)x^2 +4x-6 ավագ անդամը-(2)x^2 միջին անդամ-4x ազատ անդամ-(-6)

3.  -10x^2 +(-4)x-8 ավագ անդամը-(-10x^2) միջին անդամ-(-4x) ազատ անդամ-(-8)

4.Գտի՛ր քառակուսային հավասարման արմատները ․

x^2-4x-12=0 
x₁ = -2 , x₂ = 6

x^2+9x+14=0     
x₁ = -7 , x₂ = -2

 x^2-3x-28=0
x₁ = -4 , x₂ = 7

5.Զուգահեռագծի պարագիծը 50 սմ է , որի կողմերից մեկը մյուսից մեծ է 3սմ -ով ։Գտի՛ր զուգահեռագծի կողմերը  ։

Պատ․՝ AB=6,25սմ, CD=6,25սմ, BC=18,75սմ, AD=18,75սմ:

6.Գտեք զուգահեռագծի անկյունները ,եթե դրանց երկուսի գումարը 100 աստիճան է։

Պատ․՝ 130^o, 130^o, 50^o, 50^o։

7.Հավասարասրուն սեղանի մեծ հիմքը 4մ է, սրունքը՝ 2 մետր ,իսկ նրանց կազմած անկյունը ՝60 աստիճան։
Գտի՛ր սեղանի փոքր հիմքը։

English 29/9/2023

Մայիսյան հերոսամարտերը

ա/ Սարդարապատի ճակատամարտը
բ/ Բաշ Ապարանի ճակատամարտը
գ/ Ղարաքիլիսայի ճակատամարտը /բանավոր, դասագիրք՝ էջ 146-152/․
Լրացուցիչ նյութեր՝
1․ «1918թ․ Մայիսյան հերոսամարտերը մասնակիցների հուշերում»
2․ «1918թ․ Մայիսյան գոյապայքարի պատմության նոր էջ»

Առաջադրանք
1․ Ո՞ր ճակատամարտում հայերը պարտություն կրեցին։ Նշե՛ք պատճառներ:

Հայերը պարտություն կրեցին Ղարաքիլիսայի ճակատամարտում, քանի որ հայկական կողմը ուներ 7 հազար զինվոր էր, իսկ թուրքիայի կողմնից 10 հազար զինվոր էր։

2․ Պատմական ի՞նչ նշանակություն ունեցան Մայիսյան հերոսամարտերը։ Պատասխանը հիմնավորե՛ք փաստերով։

Մեծ եղեռնից և պատերազմից դեռ լիովին ուշքի չեկած հայությւոնը 1918թ․ գարնան վճռական օրերին կարողացավ ազգովին ինքնակազմակերպվել։ Հայ ժողովրդի երկու հատվածների զավակները համախմբվելով կռվեցին հանուն Հայաստանի ազատության և անկախության։ Մեր պատմության ռազմական տարերգությունը հարստացավ նոր սխրանքներով ու անուններով։ Այս հերոսամարտերի շնորհիվ բնաջնջումից փրկվեց արևելահայությունը, ինչպես և Մեծ եղեռնից մազապուրծ հարյուրհազարավոր արևմտահայեր։ Մայիսյան հերոսամարտերի բոցերում ծնվեց անկախ Հայաստանի Հանրապետությունը։ Թուրքական կողմը ստիպված էր Բաթումի բանակցություններում մեղմացնել իր պահանջները և նորաստեղծ Հայաստանի Հանրապետության հետ 1918թ․ հունիսի 4-ին կնքել հաշտության պայմանագիր։ Այսպիսով՝ ռազմաքաղաքական գործընթացների բերումով նորահռչակ հայկական պետությունը դարձավ Առաջին աշխարհամարտի մասնակից կողմ։ Հետագայում այս հիմքի վրա է, որ Հայաստանի Հանրապետությունը ճանաչում ստացավ Անտանի երկրների կողմից և իր տարածքային ու քաղաքական իրավունքները ձևակերպեց Սևրի պայմանագրով։
Նյութի աղբյուր

3․ Ընտանիքներում, զրուցելով ծնողների, տատիկ-պապիկների հետ, իրականացրե՛ք հետևյալ նախագծային աշխատանքները՝
ա/ Իմ պապերը՝ Առաջին աշխարհամարտի մասնակիցներ
բ/ Իմ նախնիները՝ Հայոց ցեղասպանությունից մազապուրծ փրկվածներ
գ/ Իմ պապերը՝ Մայիսյան հերոսամարտերի մասնակիցներ

SOS – Save Our Space

Space is the environment we live in, and it is in a state of crisis. Climate change, pollution, and overexploitation of resources are taking their toll on our planet, and we need to take action to save it.

One of the biggest threats to our space is climate change. Human activities, such as the burning of fossil fuels, are releasing greenhouse gases into the atmosphere, trapping heat and causing the planet to warm. This warming is leading to a number of problems, including rising sea levels, more extreme weather events, and changes in plant and animal life.

Գործնական աշխատանք 1

1) Ծանոթացում  քիմիայի  լաբորատորիայի  հետ`անվտանգության կանոնների, սարքերի, նյութերի հետ

1․ Մի օգտագործեք անսարք սարքավորումներ։
2․ Սարքավորումը մի թողեք առանց հսկողության։
3․ Պահպանեք վտանգավոր նյութերը անվտանգ վայրերում։
4․ Առանց թույլտվության մի խառնեք քիմիական նյութերը։
5․ Քիմիական նյութերի հետ աշխատելուց հետո օդափոխեք լաբորատորիան։
6․ Աշխատանքից հետո մաքրեք ձեր աշխատանքային տարածքը։

2)դասակարգել ցուցադրված  նյութերը`  պարզ (մեաղներ,  ոչմետաղներ),  բարդ՝ անօրգանական(օքսիդ, հիմք, թթու,աղ) և օրգանական

Մետաղ-պարզ

Ցինկ-մետաղ

Ջուր-բարդ,անօրգանական

Սպիրտ-Օրգանական